Yapım İşlerinde Standart Doküman Uygulamasının Geçmişi ve Uluslararası Düzeyde Kabul Edilen Standart Yapım Sözleşme Dokümanları

Standart sözleşme dokümanlarına olan ihtiyaç ilk defa 19. yüzyılda, birçok yapım projesinde geleneksel proje teslim sisteminin kullanılması ile birlikte ortaya çıkmıştır. Proje katılımcılarının hak, görev ve sorumluluklardaki karmaşıklık, sipariş usulü düzenlenen sözleşmelerden (bespoke contracts) kaynaklanan problemler ve ortaya çıkan aşırı maliyetlerden kaçınma ihtiyacı standart sözleşme dokümanları kullanımını istenir hale getirmiştir.

Literatürde standart sözleşme dokümanlarının ilk örneğine “Hudson’s Building and Engineering Contracts”da rastlanmaktadır. İlk standart sözleşme dokümanları 1903 yılında İngiltere’de CIOB (Chartered Institute of Building) ve NFBTE (National Federation of Building Trades Employers of Great Britain and Northern Ireland)’nin mutabakatı ve RIBA (Royal Institute of British Architects)’nın onayı ile oluşturulmuş ve yayınlanmıştır.

Standart sözleşme dokümanları her ne kadar 1900’lerden itibaren kullanım bulmaya başlamış olsa da; standart sözleşme dokümanlarının asıl gelişiminde, İngiliz yapım sektörünü ve sektördeki sözleşmesel düzenlemeleri inceleyen geniş kapsamlı raporlar önemli yer tutmaktadır. Bu raporların ilki 1944 yılında Ministry of Works tarafından yayınlanan “Simon Report”dur. Bu raporda farklı tedarik sistemleri ele alınarak, standart sözleşmelerin yapım sektöründeki yeri ve bu sözleşmelerin yönetimi incelenmiştir. Bu rapordan sonra 1962 yılında yayınlanan “Emmerson Report”ta ise, temel olarak bütün yapım ve mühendislik projelerinde kullanılabilecek, tek bir ortak standart sözleşme dokümanının geliştirilmesi üzerinde durulmuştur. 1964 yılında Sir H. Banwell tarafından yayınlanan “Banwell Report”ta yapım ve mühendislik projelerinde tek bir standart sözleşme dokümanı kullanılmasının gerekliliği bir kez daha vurgulanmıştır. Standart sözleşme dokümanlarının gelişiminde asıl önemli rolü ise, 1994 yılında Sir Michael Latham tarafından yayınlanan “Constructing the Team” adlı inceleme raporu oynamıştır. “Latham Report” olarak bilinen bu rapor, İngiliz kamu ve özel yapım sektöründeki tedarik sistemleri ve sözleşmesel düzenlemeler ile ilgili incelemeleri içermektedir. Ayrıca, bu raporda modern bir yapım sözleşmesinin içermesi gereken 13 temel gereksinim belirtilerek; var olan standart sözleşme dokümanlarının revize edilmesine ve yeni standart sözleşme dokümanlarının geliştirilmesine ışık tutulmuştur. Latham Report’a göre modern bir yapım sözleşmesinin içermesi gereken 13 temel gereksinim şunlardır:

22. Tarafların adil anlaşma yapma yükümlülüğü
23. Takım çalışması ve kazan-kazan çözümleri
24. Bütünleşik dokümantasyon
25. Basit dil kullanımı ve kılavuzlar
26. Görev dağılımı
27. Risk paylaşımı
28. Değişiklikler
29. Hakediş ödemelerine ait değerlendirme mekanizması
30. Ödemeler
31. Güven fonları
32. Anlaşmazlıkların hızlı çözümlenmesi
33. Teşvikler
34. Avans mobilizasyon

Standart sözleşme dokümanlarının gelişimi ile ilgili olarak bir diğer önemli inceleme raporu ise 1998 yılında Sir John Egan tarafından yayınlanan ve “Egan Report” olarak bilinen “Rethinking Construction” adlı inceleme raporudur. Bu raporda da İngiliz yapım sektörünün temel problemleri belirlenmiş, kamu-özel sektör işbirliklerinin arttırılmasının gerekliliği üzerinde durulmuştur (Egan, 1998). Bütün bu inceleme raporları geçerli kanun, ilgili yasa, hüküm ve yönetmelikler ile birlikte öncelikle İngiltere’de; oradan da diğer yurtdışı yapım sektörlerinde kullanılmakta olan standart sözleşme dokümanlarının geliştirilmesine temel oluşturmuştur.

Standart sözleşme dokümanları ile ilgili kullanılan proje teslim sistemine ve ödeme yöntemine göre değişen kaç farklı doküman olması gerektiği ve bu dokümanların hangi bilgileri içermesi gerektiği konusunda birçok farklı görüş olmasına rağmen; bu görüşlerin hepsi standart sözleşme dokümanlarının kullanımının avantajları konusunda hemfikirdir. Literatürde standart sözleşme dokümanlarının kullanımının sağladığı avantajlara bakıldığında, bu avantajlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

Standart sözleşme dokümanları ile bir yapım sözleşmesinin temelini oluşturan sözleşme ve genel şartnamenin her bir proje için tekrar tekrar baştan hazırlanmasından doğan zaman kayıpları ve verimsizlik önlenmektedir. Ayrıca kullanılan standart dokümanlar, mal sahibi açısından yüklenicilerden gelen tekliflerin karşılaştırılması ve değerlendirilmesi için ortak bir temel sağlamaktadır. Mal sahibi ve yüklenici standart dokümanlar kullanarak, sözleşmenin hazırlanması sırasında proje ile ilgili kritik konular ve tarihler nedeniyle gözden kaçabilecek riskleri azaltıp, bu risklerin yönetme fırsatına sahip olurlar.

Standart sözleşme dokümanlarının kullanımı sayesinde sözleşmede yer alan hükümler, sözleşmenin tarafları tarafından açık ve net bir şekilde anlaşılmakta, özellikle de anlaşmazlıkların çözümlenmesinde yer alan yöntemler ve prosedürler detaylı bir şekilde tanımlanmaktadır. Standart sözleşme dokümanları, sözleşmenin tarafları arasında eşitlik sağlaması, genel şartnamelerin yalnızca tek bir projenin bilgileri ışığı altında değil uzmanlar tarafından uzun çalışmalar sonucu belirlenmesi, ilgili proje katılımcılarının dengeli bir şekilde temsil edilmesi açılarından da avantaj sağlamaktadır. Standart dokümanların kullanımının bir diğer avantajı ise risklerin mal sahibi ve yüklenici arasında öngörülen proje teslim sistemi doğrultusunda adil bir şekilde paylaştırılmasına olanak sağlanmasıdır. Standart sözleşme dokümanlarının sürekli kullanımları ile sözleşme taraflarının ve diğer proje katılımcılarının sözleşme hükümlerine tanıdık olmalarını sağlamakta ve dolayısıyla sözleşme hükümlerinin yanlış yorumlanmasından kaynaklanabilecek anlaşmazlıkları minimize etmektedir.

20. yüzyılın ikinci yarısından sonra, özellikle Latham Raporu’nun da etkisiyle standart sözleşme dokümanları geliştiren kurumlarda ve bu dokümanların kapsamlarının geliştirilmesinde belirgin bir artış gözlenmiştir. Doktora tezinin ilerleyen bölümünde, yurtdışı yapım sektöründe birtakım profesyonel kuruluşlar tarafından kabul görmüş uygulamalar, hükümler ve benzer amaçlar doğrultusunda oluşturulan ve güncel olarak geliştirilmeye devam etmekte olan; genel kabul görmüş ve sıklıkla kullanılan standart sözleşme dokümanları açıklanacaktır.

1. AIA standart sözleşme dokümanları

AIA (American Institute of Architects), 1857 yılında ABD’de 13 mimardan oluşan bir ekip tarafından kurulmuştur. Kuruluşun başlıca amacı, mimarlık mesleğinde karşılaşılan sorunları gidermek ve mesleki standartları yükseltmektir. Bu amaç çerçevesinde 1888 yılından itibaren geliştirdiği standart sözleşme dokümanlarını belirli bir ücret karşılığında yapım profesyonellerinin kullanımına sunmaktadır. AIA ilk standart genel şartname dokümanını 1911 yılında yayınlamıştır ve o tarihten itibaren yapım sektöründe yaşanan gelişmeler doğrultusunda standart sözleşme dokümanları üzerinde sürekli güncellemeler yapmaya devam etmektedir.

2. AGC standart sözleşme dokümanları

AGC (Associated General Contractors), 1918 yılında ABD’de kurulmuştur. Kuruluş ABD yapım sektöründe 33.000’den fazla yüklenici firmayı bünyesinde barındırmaktadır. AGC tarafından geliştirilen standart sözleşme dokümanları mal sahibi ve yüklenici arasında yapılan sözleşmeleri, genel şartnameleri ve ilgili diğer standart formları kapsamaktadır.

3. EJCDC standart sözleşme dokümanları

EJCDC (Engineers Joint Contract Documents Committee), ABD’de 1975’ten bugüne standart sözleşme dokümanları geliştiren bir komitedir. EJCDC tarafından geliştirilen standart sözleşme dokümanları, mühendislik ve yapım projelerinde mal sahibi, yüklenici ve diğer proje katılımcıları arasında yer alabilecek sözleşmesel düzenlemeleri ve ilgili tüm diğer dokümanları temsil etmek üzere tasarlanmaktadır.

C Serisi: Yapım Ailesi olarak da adlandırılan bu seride, yapım projelerinde mal sahibi ve yüklenici arasında imzalanan sözleşme formu, şartnameler ve ilgili diğer dokümanlar yer almakta ve 21 farklı standart doküman bulunmaktadır.

4. ConsensusDOCS standart sözleşme dokümanları

ConsensusDOCS, ABD tasarım ve yapım sektöründe yer alan 40 farklı kuruluşun bir araya gelerek geliştirdiği standart sözleşme dokümanlarından oluşmaktadır. Burada Consensus kelimesi fikir birliği bir diğer deyişle mutabakat anlamına gelmekte; DOCS ise tasarımcı (designers), mal sahibi (owners), yüklenici (contractors) ve teminatları (sureties) temsil etmektedir. ConsensusDOCS standart sözleşme dokümanları geliştiricileri, AIA’i yalnızca mimarlardan oluşan bir kuruluş olduğu ve bu durumun AIA standart sözleşme dokümanlarına çok fazla yansıdığı konusunda eleştirmekte iken; kendi dokümanlarının yalnızca mimara yönelik olarak değil, diğer tüm proje katılımcılarının hak ve yükümlülüklerini göz önüne alarak hazırladıklarını iddia etmektedirler.

5. DBIA standart sözleşme dokümanları

DBIA (Design-Build Institute of America), 1993 yılında ABD’de kurulmuş olan ve bünyesinde yaklaşık 4200 tasarım-yapım firmasını bulunduran bir kuruluştur. DBIA tarafından geliştirilen standart sözleşme dokümanları mal sahibi ve tasarım-yapımcı arasında yapılan sözleşmeleri, genel şartnameleri ve ilgili diğer standart formları kapsamaktadır. Diğer standart sözleşme dokümanları geliştiren kuruluşlardan farklı olarak yalnızca tasarım-yapım proje teslim sistemi kullanılarak gerçekleştirilen yapım projelerinde kullanılacak standart dokümanlardan oluştuğu için, DBIA tarafından yayınlanan standart sözleşme dokümanları sayıca azdır. Ayrıca DBIA’nın, geliştirdiği standart sözleşme dokümanlarında herhangi bir aile ya da seri sınıflandırması sistematiği bulunmamaktadır. DBIA tarafından 21 farklı standart doküman yayınlanmakta ve bu dokümanlar sözleşme formu, genel şartname ve ilgili diğer formlardan oluşmaktadır.

6. FIDIC standart sözleşme dokümanları

FIDIC (Fédération Internationale of Consulting Engineers des Ingénieurs-Conseils), Belçika, Fransa ve İsviçre tarafından 1913 yılında kurulmuştur. Bugün itibariyle 97 ülkeden üyeye sahip olan birliğe, TMMMB (Türk Müşavir Mühendisler ve Mimarlar Birliği) 1987 yılında üye olmuştur ve söz konusu birliğin Türkiye’deki tek temsilcisidir. FIDIC’in temel amaçları, mühendislik-müşavirlik alanında yüksek düzeyde mesleki standartları sürdürmek, üyeleri arasında bilgi alışverişi sağlamak, üye birlikler ve finans kuruluşları temsilcileri arasında ortak sorunları tartışmak ve gelişmekte olan ülkelerde mühendislik mesleğinin gelişmesine yardımcı olmak olarak sıralanabilir.

FIDIC, yapım projeleri için standart sözleşme dokümanları düzenlemeye 1957 yılında başlamıştır. Bu dokümanlar, yenilikler ve değişiklikler karşısında tarafların ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için güncel tutulmaya çalışılmaktadır. FIDIC dokümanlarının geliştirilmesinde ICE dokümanları temel alınmasına rağmen, 1999 yılında önemli revizyonlar yapılmıştır ve FIDIC dokümanları bütünüyle değiştirilmiştir.

FIDIC standart sözleşme dokümanları her biri bir renk ile temsil edilen ve FIDIC gökkuşağı olarak bilinen farklı standart sözleşme dokümanları içermektedir. Bu dokümanlar 2.11’de gösterilmektedir.

Kırmızı Kitap: Kırmızı Kitap olarak bilinen İnşaat İşleri için Sözleşme Koşulları dokümanı, mal sahibi tarafından tasarlanan ve sözleşme dokümanları mal sahibi tarafından hazırlanan inşaat ve mühendislik işleri için kullanılmaktadır. FIDIC tarafından hazırlanan standart sözleşme dokümanlarından en çok bilineni ve uygulananı olan bu doküman:

FIDIC Red Book, Conditions of Contract for Construction: mal sahibi ve yüklenici arasında imzalanan standart sözleşme formu ve genel şartname dokümanıdır. Red Book’ta sözleşme formu ve genel şartname tek bir doküman altında birleştirilmiştir.

Sarı Kitap: Sarı Kitap olarak bilinen Tesis ve Tasarım-Yapım Sözleşme Koşulları dokümanı, eski Sarı Kitap ve Turuncu Kitap’ın kapsamlarının birleştirilmesi ile oluşturulmuştur. Yapım ve mühendislik işleri dışında elektrik ve mekanik işlerinde de kullanılmaktadır.

Turuncu Kitap: Turuncu Kitap adı verilen Tasarım-Yapım ve Anahtar Teslim Sözleşme Koşulları dokümanı Yeni Sarı Kitap’a benzemektedir. Eski Sarı Kitap ve Turuncu Kitap 1999 yılında yapılan revizyonlar ile güncellenerek, Yeni Sarı Kitap ve Gümüş Kitap geliştirilmiştir. Diğer eski kitaplar kullanılmamasına rağmen Turuncu Kitap kullanılmaya devam etmektedir.

Yeşil Kitap: Yeşil Kitap olarak bilinen Kısa Sözleşme Formu, çoğunlukla sözleşme bedeli 500.000 ABD Dolarından küçük ve/veya süresi 6 ayı geçmeyen küçük projelerde veya basit ve tekrarlanan işlerde kullanılan sözleşme dokümanıdır.

Gümüş Kitap: Gümüş Kitap adı verilen Mühendislik-Satın Alma-Yapım (MSY) / Anahtar Teslim Sözleşme Koşulları, Yeni Sarı Kitap ile birlikte Eski Sarı ve Turuncu Kitapların yerini almıştır. FIDIC’in diğer standart sözleşme dokümanlarından farklı olarak tasarım ve yapımın bütün sorumluluğunu yüklenici üstlenmektedir.

Beyaz Kitap: Beyaz Kitap adı verilen Mal sahibi-Danışman Sözleşme Formu, mal sahibi ve danışman arasındaki sözleşmeler için hazırlanmış standart sözleşme dokümanıdır. Kırmızı Kitap ve Sarı Kitap ile birlikte kullanılmaktadır.

Altın Kitap: Altın Kitap olarak da bilinen Tasarım-Yapım-İşletme Sözleşme Koşulları, FIDIC standart sözleşme dokümanlarına 2008 yılında katılmıştır. Altın Kitap, bir tesisin tasarım, yapım, uzun dönem işletme ve bakımını tek bir sözleşme altında tek bir yükleniciye yaptırılması durumunda kullanılmak üzere geliştirilmiştir.

Mavi Kitap: Mavi Kitap ya da Turkuaz Kitap olarak da bilinen adı verilen Kazı ve Islah İşleri Sözleşmesi, kazı ve ıslah işlerinin yaptırılacağı projelerde kullanılmaktadır.

Pembe Kitap: Pembe Kitap adı verilen ve Çok Yönlü Kalkınma Bankaları (MDB) Uyumlu Baskı olarak bilinen bu doküman Kırmızı Kitap’ın değişik bir biçimidir. Pembe Kitap, Çok Yönlü Kalkınma Bankaları tarafından finanse edilen inşaat ve mühendislik işleri için kullanılmak üzere geliştirilmiştir.

7. JCT standart sözleşme dokümanları

JCT (Joint Contracts Tribunal), 1931 yılında İngiltere’de RIBA ve NFBTE tarafından kurulmuştur ve kuruluşundan günümüze kadar, yapım sektöründe kullanılmak üzere standart sözleşme dokümanları geliştirmektedir. JCT’nin ana politikası, ihtiyaçların açık bir şekilde tanımlandığı, riskin taraflar arasında adil olarak paylaştırıldığı, İngiliz yapım sektöründe yaygın olan her tip proje ve proje teslim sistemi için farklı bir standart dokümanlar üretmektir.

JCT’nin geliştirdiği dokümanlar arasında farklı proje teslim sistemlerine göre düzenlenen sözleşmeler, sözleşmelere uygun olarak kullanılması gereken dokümanları tanımlayan uygulamaya yönelik yayınlar ve JCT dokümanlarının nasıl kullanılacağına ait kılavuzlar bulunmaktadır.

8. NEC standart sözleşme dokümanları

NEC (New Engineering Contract) standart sözleşme dokümanları, kurulduğu 1818 yılından itibaren dünya çapında yaklaşık 80.000 inşaat mühendisini temsil eden bağımsız bir kuruluş olan ICE (Institution of Civil Engineers) tarafından yayınlanmaktadır. 1945 yılından itibaren kadar yalnızca ICE standart sözleşme dokümanlarını yayınlayan kuruluş, NEC standart sözleşme dokümanlarını ilk olarak 1993 yılında İngiltere’de yayınlamıştır. ICE, NEC dokümanlarının yayınlanmasıyla birlikte ICE dokümanlarının eskisi kadar kullanım bulmaması nedeni ile Temmuz 2010’dan itibaren artık yalnıza NEC standart sözleşme dokümanlarını yayınlamaktadır.

NEC standart sözleşme dokümanlarının üç ana prensibi; iyi bir proje yönetimini teşvik etmesi, esneklik sağlaması, açık ve basit olmasıdır. NEC standart sözleşme dokümanlarını diğer standart sözleşme dokümanlarından ayrılan en temel özelliği ise standart sözleşme dokümanlarının işin yapılacağı proje teslim sistemine göre farklılık göstermemesi ve opsiyonlardan oluşan bir sisteme sahip olmasıdır.

Kaynak: Çakmak, Fatma Pınar; Türkiye Kamu Yapım İhalelerinde Kullanılan Standart Sözleşme Dokümanlarının Yeniden Yapılandırılması, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2014