KANSEROJEN VE MUTAJEN MADDELERLE ÇALIŞMALARDA SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ (Mali Hukuk Sayı: 168, Kasım-Aralık 2013)

I-BAŞLANGIÇ :

20.06.2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun[[1]] “Yürürlük” başlıklı 38’inci maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinde 12.07.2013 tarihli ve 6495 sayılı Kanunla[[2] ]yapılan değişiklikle, işyeri sağlık ve güvenlik birimi, ortak sağlık ve güvenlik birimi, işyeri hekimi ve diğer sağlık personeli ile iş güvenliği uzmanı ile ilgili maddelerinin yürürlük tarihi; 4857 sayılı İş Kanunu’nun mülga 81’inci maddesi kapsamında çalışanlar hariç, kamu kurumları ile 50'den az çalışanı olan ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için 01.07.2016, 50'den az çalışanı olan tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için 01.01.2014, diğer işyerleri için 03.02.2014 olarak değiştirilmiştir. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hükümlerinden; risk değerlendirilmesi konusu 01.01.2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

6331 sayılı Kanunun “İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çeşitli yönetmelikler” başlıklı 30’uncu maddesi ile Avrupa Birliğinin 29.04.2004 tarihli ve 2004/37/EC sayılı Konsey Direktifi uyarınca çıkarılan Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik[[3]] 06.08.2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu Yönetmeliğin yürürlüğe girmesiyle, bu Yönetmelik öncesi yürürlükte bulunan 22.05.2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanunu’nun[[4]] “İş sağlığı ve güvenliği yönetmelikleri” başlıklı 78’inci maddesi uyarınca çıkarılan Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik [[5]] yürürlükten kaldırılmıştır.

II-KONU :

1-Kanserojen Madde, Mutajen Madde, Sınır Değer, Solunum Bölgesi Neyi İfade Etmektedir :

Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deriye nüfuz ettiğinde kanser oluşumuna neden olabilecek veya kanser oluşumunu hızlandırabilecek madde veya müstahzarlar ile Üreamin üretimi, Kömür kurumu, kömür katranı ve ziftinde bulunan polisiklik aromatik hidrokarbonlara maruz kalmaya neden olan işler, Bakır-nikel cevherinin kavrulması ve elektro rafinasyonu işleminde açığa çıkan toz, serpinti ve dumana maruz kalmaya neden olan işler, Kuvvetli asit işlemi ile isopropil alkol üretimi, Sert odun tozuna maruz kalmaya neden olan işleri kapsayan maddeler, işlemler ve bu işlemler sırasında ortaya çıkan madde veya müstahzar Kanserojen madde olarak; Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deriye nüfuz ettiğinde kalıtımsal genetik hasarlara yol açabilecek veya bu etkinin oluşumunu hızlandırabilecek madde veya müstahzarlar Mutajen madde olarak; Aksi belirtilmedikçe kanserojen veya mutajen maddenin, çalışanın solunum bölgesinde bulunan havadaki, makalemizin 4’üncü maddesinde “Mesleki Maruz Kalma Sınır Değerleri”  başlığı altında yer verilen referans zaman aralığındaki, zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyonu Sınır değer olarak; Merkezi, kişinin kulaklarını birleştiren çizginin orta noktası olan 30 cm yarıçaplı kürenin, başın ön kısmında kalan yarısı Solunum bölgesi olarak adlandırılmaktadır.

2-Risk ve Risk Değerlendirmesi Nedir, Yetkili Makama Nasıl Bilgi Verilir :

Risk, tehlikelerden kaynaklanan bir olayın meydana gelme ihtimali ile zarar verme derecesinin sentezidir. İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalar da risk değerlendirmesi olarak adlandırılmaktadır.

Kanuni zorunluluklar ve işletmenin kendi sağlık ve güvenlik politikası ve uygulamaları dikkate alındığında, kabul edilebilecek düzeye indirilmiş risk, kabul edilebilir risktir.

İşyerinde kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalma riski bulunan işlerde çalışanların; bu maddelere maruz kalma türü, maruz kalma düzeyi ve maruz kalma süresini belirlemek üzere İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği[[6]]  hükümleri çerçevesinde işveren risk değerlendirmesi yapmak ve alınması gerekli sağlık ve güvenlik önlemlerini belirlemek mecburiyetindedir.

Risk değerlendirmesinde; deri yolu da dâhil olmak üzere kanserojen veya mutajen maddelerin, vücuda giriş yollarının tümü dikkate alınmalıdır. Risk değerlendirmesi gerçekleştirilirken, kanserojen veya mutajen maddelerle çalışmak istemeyenlerin bu istekleri ile belirli risklerden etkilenecek çalışanların sağlık ve güvenlikleri özel olarak dikkate alınmalıdır.

İşyerinde gerçekleştirilen risk değerlendirmesi sonucunda çalışanların sağlığı ve güvenliği yönünden risk bulunduğu belirlenen işlerde, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca istenildiğinde; İşyerinde kanserojen veya mutajen maddelerin kullanıldığı işlemler ile bu maddelerin kullanılma nedeni, Kanserojen veya mutajen maddelerin işyerinde üretilen ve kullanılan miktarı, Maruz kalan çalışan sayısı, Alınan koruyucu önlemler, Kullanılan koruyucu araç ve gerecin türü, Maruz kalmanın türü ve düzeyi, İkame yapılıp yapılamadığı konularında işveren tarafından yeterli bilgiler verilmelidir.

3-Kanserojen veya Mutajen Maddelerin Kullanımı Nasıl Azaltılır :

Çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak amacıyla teknik olarak mümkün olduğu durumlarda,  tehlikesiz veya daha az tehlikeli madde, müstahzar veya işlem kullanarak işyerindeki kanserojen veya mutajen maddelerin kullanımı işverence azaltılır, ayrıca istenmesi durumunda, kanserojen veya mutajen maddelerin değiştirilmesi konusunda yapılan araştırma sonuçları ile ilgili olarak işverence Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bilgi verilir.

4-Maruz Kalmanın Önlenmesi ve Azaltılması İçin Neler Yapılır :

Kanserojen veya mutajen maddelerle yapılan çalışmalarda maruz kalmanın önlenmesi ve azaltılması amacıyla;

a)İşyerinde gerçekleştirilen risk değerlendirmesi sonucunda çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden risk bulunduğunun ortaya çıkması durumunda çalışanların tehlikeli maddelere maruz kalmasının önlenmesi,

b)Kanserojen veya mutajen maddelerin tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanlarıyla değiştirilmesinin teknik olarak mümkün olmaması durumunda bu maddelerin üretiminde ve kullanılmasında teknik imkanlara göre kapalı sistemlerin kullanılması,

c)Kapalı sistemle çalışmanın teknik olarak mümkün olmaması halinde, çalışanların maruz kalmalarının mümkün olan en az düzeye indirilmesi,

ç)Çalışanların kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalmalarının;

Mesleki Maruz Kalma Sınır Değerleri

⁽¹⁾  EINECS: Mevcut kimyasal maddelerin Avrupa envanteri.
⁽²⁾  CAS: Kimyasal abstrakt servis numarası.
⁽³⁾  mg/m³: Bir metre küp havadaki maddenin miligram olarak değeri (20°C sıcaklıkta ve 760 mm Cıva basıncında).
⁽⁴⁾  ppm: Bir metre küp havadaki maddenin mililitre olarak değeri (mililitre/metreküp).
⁽⁵⁾  Sekiz saatlik referans zamanına göre hesaplanan veya ölçülen değer.
⁽⁶⁾  Deri yoluyla da maruz kalmanın olabildiği durumlar.
⁽⁷⁾  Sert ağaç tozu diğer ağaç tozları ile karışık ise karışımın tümü için bu değer uygulanır.

yukarıda yer alan sınır değerlerini aşmaması,

gerekir.

Belirtilenlerin dışında, işveren tarafından kanserojen veya mutajen maddelerin kullanıldığı işlerde;

a)İşyerinde kullanılacak kanserojen veya mutajen madde miktarının belirlenmesi ve yapılan iş için gereken miktardan fazla madde bulunmasının önlenmesi,

b)Kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalan veya kalabilecek çalışan sayısının mümkün olan en az sayıda olmasının sağlanması,

c)Kanserojen veya mutajen maddelerin çalışma ortamına yayılmasını önlemek veya en aza indirmek için işlem tasarımının uygun şekilde yapılması ve gerekli mühendislik kontrol önlemlerinin alınmasının sağlanması,

ç)Kanserojen veya mutajen maddelerin kaynağından lokal veya genel havalandırma sistemi veya diğer yöntemlerle, halk sağlığı ve çevreye zarar vermeyecek şekilde çalışılan ortamdan dışarı atılmasının sağlanması,

d)Herhangi bir kaza sonucunda veya beklenmeyen bir şekilde kanserojen veya mutajen maddelerin ortama yayılması hâlinde, bu durumun erken tespiti için uygun ölçüm sistemleri bulunmasının temin edilmesi,

e)Uygun çalışma yöntemleri ve işlemlerin kullanılmasının sağlanması,

f)Alınan diğer önlemlerle toplu korumanın sağlanamadığı veya maruz kalmanın önlenemediği durumlarda uygun kişisel korunma yöntemleri ve kişisel koruyucu donanımların kullanılmasının temin edilmesi,

g)Özellikle çalışma ortam zemini, duvarlar ve diğer yüzeylerin düzenli olarak temizlenmesinin ve hijyen şartlarının sağlanması,

ğ)Çalışanların bilgilendirilmesi,

h)Kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalınan veya maruz kalma riski bulunan yerlerin uygun ikaz levhaları ve güvenlik işaretleriyle belirlenmesi, bu yerlerde sigara kullanılmasının ve yeme, içmenin yasak olduğunu belirten ikaz levhalarının bulundurulması,

ı)İlgili mevzuat gereği hazırlanacak acil durum planında, yüksek düzeyde maruz kalmaya neden olabilecek durumlara yönelik eylemlerin de planlanması,

i)Kanserojen veya mutajen maddelerin güvenli şekilde depolanması, taşınması veya işlem görmesi için bu maddelerin açıkça ve görünür şekilde etiketlenmiş, sızdırmaz kapalı kaplarda bulundurulmasının sağlanması, bu maddelerin kullanıldığı ve depolandığı alanlara görevli olmayanların giriş ve çıkışlarının kontrol altında tutulması,

j)Atıkların çalışanlar tarafından güvenli bir şekilde toplanması, depolanması ve uzaklaştırılıp zararsız hale getirilmesinde açıkça ve görünür şekilde etiketlenmiş, sızdırmaz kapalı kaplar kullanılmasının sağlanması,

icap eder.

Kanserojen veya mutajen maddelerin, Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik[[7]] ve Tehlikeli Malların Karayolu ile Uluslararası Taşımacılığına İlişkin Avrupa Anlaşması (ADR)[[8]]  hükümlerine uygun şekilde taşınması sağlanmalıdır.

5-Öngörülemeyen ve Öngörülebilen Maruz Kalmalarda Yapılması Gerekenler :

Çalışanların yüksek düzeyde maruz kalmalarına neden olabilecek beklenmedik bir olay veya kaza durumunda; İşverence, durum hakkında çalışanlara derhal bilgi verilmesi, Yüksek düzeydeki maruz kalma nedeninin ortadan kaldırılıp, durumun normale dönmesine kadar; Etkilenmiş alana, yalnızca onarım ve diğer zorunlu işleri yapacak çalışanların girmesine izin verilmesi, Etkilenmiş alana girecek çalışanların koruyucu giysi ve solunum koruyucu ekipman kullanmaları sağlanarak, her bir çalışanın etkilenmiş alanda mümkün olduğunca kısa süreli çalıştırılması ve bu durumun süreklilik arz etmesinin engellenmesi, Koruma sağlanmayanların etkilenmiş alanda çalışmalarına izin verilmemesi gerekir.

Çalışanların maruz kalma durumunda önemli ölçüde artma ihtimalinin bulunduğu ve çalışanların maruz kalmalarını azaltıcı tüm teknik koruyucu önlemlerin şimdilik alınmış olduğu bakım, onarım gibi işlerde, işverenin;

a)Genel sorumlulukları devam etmek şartıyla, çalışanlar ve/veya temsilcilerine danıştıktan sonra, bu işlerde çalışanların korunmasını sağlamak ve maruz kalmalarını asgari süreye indirmek için gerekli önlemleri belirlemesi ve alması,

b)Yüksek düzeyde maruz kalmaya neden olabilecek koşulların devamı süresince, çalışanların koruyucu giysi ve solunum koruyucu ekipman kullanmalarını sağlaması, bu koşullardaki çalışmaların mümkün olduğunca kısa süreli olmasını sağlayarak bu koşulların süreklilik arz etmesini engellemesi,

c)Bu işlerin yapıldığı alanları belirleyerek açık bir şekilde işaretlemesi ve yetkili olmayan kişilerin bu alanlara girmesini önlemesi,

icap eder.

6-Riskli Alanlara Kimler Girebilir :

İşyerinde gerçekleştirilen risk değerlendirmesine göre sağlık ve güvenlik yönünden risk bulunan alanlara, yalnızca işi veya görevi gereği bu alana girmesi gereken çalışanlara işverence izin verilir, bu kişilerin dışındakilerin bu alanlara girmemesi için işveren tarafından gerekli önlemler alınır.

7-Hijyen ve Kişisel Korunma Nasıl Sağlanır :

Kanserojen veya mutajen maddelerle kirlenme ihtimali olan işlerde, işverence;

a)Bu işlerin yapıldığı yerlerde çalışanların yemeleri, içmeleri ve sigara kullanmalarının önlenmesi,

b)Çalışanlara, koruyucu giysi veya uygun özel giysinin verilmesi ve bu kıyafetlerin, günlük kıyafetlerinden ayrı yerlerde saklanabilmesi için birbirinden ayrı elbise dolapları bulundurulması,

c)Çalışanlara uygun ve yeterli yıkanma yeri, tuvalet ve temizlik malzemesinin sağlanması,

ç)Kişisel koruyucu donanımların özel yerlerde ve uygun şartlarda saklanmasının sağlanması ve her kullanımdan sonra ve mümkünse kullanmadan önce kontrol edilerek temizlenmesi, tamir edilmesi veya değiştirilmesi,

söz konusudur. Bu tedbirlerin maliyetinin işveren tarafından çalışanlara yansıtılması mümkün değildir.

8-Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Katılımlarının Sağlanması Nasıl Gerçekleşir:

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun “Çalışanların bilgilendirilmesi” başlıklı 16’ncı maddesinde belirtilen hususlarla beraber, çalışanlar veya temsilcileri, kanserojen ve mutajen maddeler konusunda yeterli ve uygun sağlık ve güvenlik eğitimi almalarını işverenin sağlamasının yanında,  İşyerinde kullanılan kanserojen veya mutajen maddelerin riskleri ve etkileri, Tütün kullanımının getirebileceği ek riskler de dâhil sağlığı etkileyebilecek riskler, Maruz kalmayı önlemek için alınan ve alınacak önlemler, Hijyen kuralları, Kişisel koruyucu donanımların kullanılması, Kazaların önlenmesi ve kaza halinde kurtarma çalışmaları da dâhil yapılması gereken işler, Kanserojen veya mutajen madde içeren tesis ve kapların üzerinde bulunması gereken anlaşılır ve okunaklı etiketler ile açıkça görülebilir uyarı ve tehlike işaretleri hususunda çalışanlar bilgilendirilir. Bu bilgiler, çalışanlarca erişilebilir ve anlaşılır şekilde olmalıdır.

İşveren, işyerinde yapılan çalışmalarda çalışanlar ve temsilcilerinin arasındaki koordinasyon sağlanarak, Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelikte belirtilen konularda 6331 sayılı Kanunun “Çalışanların görüşlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması” başlıklı 18’inci maddesi doğrultusunda çalışanların veya temsilcilerinin görüşlerini alıp, katılımlarını sağlamalıdır. İşyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için alınan önlemlerin yetersiz olduğu durumlarda veya teftiş sırasında, yetkili makama başvurmalarından dolayı çalışanların ve/veya temsilcilerinin hakları kısıtlanmamalıdır.

9-Kanserojen ve Mutajen Maddeler Ne Şekilde Sınıflandırılır :

Hangisinin kanserojen ve hangisinin mutajen madde olduğunun belirlenmesinde Dünya Sağlık Örgütü tarafından yayımlanmış olan listeler de dikkate alınabilmekle birlikte, esasen Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik[[9]] ekindeki (Yönetmelik Ek-2) “Tehlikeli Maddeler Listesi” başlıklı sınıflandırma dikkate alınmaktadır.

10-Sağlık Gözetimi Nasıl Yapılır ve Kayıtlar Nasıl Saklanır :

İşveren; kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalma sonucu oluşabilecek sağlık sorunlarına erken tanı konulması ve çalışanların bu maddelere maruz kalmalarından kaynaklanabilecek sağlık ve güvenlik risklerinden korunmaları amacıyla maruz kalma öncesinde ve daha sonra da düzenli aralıklarla; 6331 sayılı Kanunun “Sağlık gözetimi” başlıklı 15 inci maddesi kapsamında veya işyerinde yapılan risk değerlendirmesi sonuçlarının gerektirmesi durumunda Çalışanların sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlamalı, ayrıca işyerinde kişisel ve mesleki hijyen önlemlerinin derhal alınabilmesi mümkün olacak şekilde gerekli düzenlemeleri yapmalıdır.

Yapılan sağlık gözetimi sonucunda, çalışanda saptanan sağlık sorununun kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalmadan dolayı oluştuğunun belirlenmesi durumunda; Çalışanların sağlık gözetimine yönelik kişisel sağlık kayıtları tutulmalı ve çalışanlara yönelik alınması gereken koruyucu veya önleyici tedbirler işyeri hekimi tarafından önerilmelidir. Ayrıca, çalışana, maruz kalma sonrasında izlenmesi gereken sağlık gözetimi ile ilgili bilgi ve tavsiyeler verilmelidir.

Bunların yanında, işveren; işyerinde yapılan risk değerlendirmesi ile riskleri önlemek veya azaltmak için alınan önlemleri gözden geçirmeli, riskleri önlemek veya azaltmak için gerekli görülen ve çalışanın kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalmayacağı başka bir işte görevlendirilmesi de dâhil olmak üzere benzeri önlemleri uygulamalı, işyeri hekiminin gerekli gördüğü durumlarda; benzer biçimde maruz kalan çalışanların da düzenli bir şekilde sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlamalıdır.

İşyerinde, sağlık hizmeti sunucuları veya işyeri hekimi tarafından kanserojen veya mutajen maddelere maruz kalma sonucu oluştuğu ön tanısı konulan tüm kanser vakalarının İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun “İş kazası ve meslek hastalıklarının kayıt ve bildirimi” başlıklı 14’üncü maddesi uyarınca ilgili kurum ve kuruluşlara bildirilmesi gerekir.

Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmeliğin “Çalışanların bilgi alma hakkı” başlıklı 14 ve “Sağlık gözetimi” başlıklı 16’ncı maddeleri uyarınca tutulan kayıtların, maruz kalmanın sona ermesinden sonra en az 40 yıl süre ile saklanması ve işyerinde faaliyetin sona ermesi durumunda işverenin bu kayıtları Sosyal Güvenlik Kurumu İl Müdürlüğüne teslim etmesi icap eder.

11-Yönetmelik Hükümlerine Uymayan İşverenlere Uygulanacak Yaptırım Nedir:

Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelikte belirtilen  yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 26’ncı maddesinin birinci fıkrasının (n) bendi gereğince, uyulmayan her hüküm için tespit edildiği tarihten itibaren 2013 yılında aylık olarak 1.078,-TL idari para cezası uygulanmaktadır.

III-SONUÇ :

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na ilişkin Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 06.08.2013 tarihinde yürürlüğe girmiş olup, bu Yönetmeliğin yürürlüğe girmesiyle birlikte daha önce yürürlükte bulunan Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik yürürlükten kalkmıştır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hükümlerinden; risk değerlendirilmesi konusu  01.01.2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelikte belirtilen yükümlülüklere uymayan işverene uyulmayan her hüküm için 2013 yılında aylık olarak 1.078,-TL idari para cezası uygulanması söz konusudur.

[1] 30.06.2012 tarihli ve 28339 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[2]02.08.2013 tarihli ve 28726 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[3]06.08.2013 tarihli ve 28730 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[4]10.06.2003 tarihli ve 25134 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[5]26.12.2003 tarihli ve 25328 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[6] 29.12.2012 tarihli ve 28512 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[7] 31.03.2007 tarihli ve 26479 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

[8] 08.09.2009 tarihli ve 2009/15454 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla yürürlüğe girmiştir.

[9] 26.12.2008 tarihli ve 27092 mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.