DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİ, Doğrudan Temin Nedir?

1. GENEL OLARAK

22.01.2002 tarihli ve 24648 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 4734 sayılı Kamu İhale Kanununda doğrudan temin bir ihale usulü olarak düzenlenmişti. 15.08.2003 tarihli ve 25200 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 4964 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun 12 nci maddesi ile doğrudan temin bir ihale usulü olmaktan çıkarılmış olup, 4734 sayılı Kanunda açık ihale usulü, belli istekliler arasında ihale usulü ve pazarlık usulü bir ihale usulü olarak belirlenmişken, doğrudan temin bir ihale yöntemi olarak değil, bir alım yöntemi olarak sayılmıştır. 4734 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinde doğrudan temin; “Bu Kanunda belirtilen hallerde ihtiyaçların, idare tarafından davet edilen isteklilerle teknik şartların ve fiyatın görüşülerek doğrudan temin edilebildiği usul” şeklinde tanımlanmıştır.

Doğrudan temin yöntemiyle idarelerin birtakım ihtiyaçlarının karşılanmasında kolaylık sağlanması amaçlanmış olup, söz konusu yöntemle yapılan alımlarda, ihale komisyonu kurma ve anılan Kanunun 10 uncu maddesinde sayılan yeterlik kriterlerini arama zorunluluğu bulunmaksızın, ihale yetkilisince görevlendirilecek kişi veya kişiler tarafından piyasada fiyat araştırması yapılarak ihtiyaçlar temin edilir.

2. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİYLE YAPTIRILABİLECEK İŞLER

4734 sayılı Kanun’un 22. maddesinde hangi hâllerde doğrudan temin ile alım yapılabileceği sayma yöntemi ile tahdidi bir şekilde belirlenmiştir. Anılan maddeye göre aşağıdaki durumlarda doğrudan temin ile alım yapılabilir:

a) İhtiyacın sadece gerçek veya tüzel tek kişi tarafından karşılanabileceğinin tespit edilmesi,

b) Sadece gerçek veya tüzel tek kişinin ihtiyaç ile ilgili özel bir hakka sahip olması,

c) Mevcut mal, ekipman, teknoloji veya hizmetlerle uyumun ve standardizasyonun sağlanması için zorunlu olan mal ve hizmetlerin, asıl sözleşmeye dayalı olarak düzenlenecek ve toplam süreleri 3 yılı geçmeyecek sözleşmelerle ilk alım yapılan gerçek veya tüzel kişiden alınması,

d) Büyükşehir belediyesi sınırları dâhilinde bulunan idarelerin 50.385,-TL (Ellibin üçyüzseksenbeş Türk Lirası), diğer idarelerin 16.786,-TL (Onaltıbin yediyüzseksenaltı Türk Lirasını) aşmayan ihtiyaçları ile temsil ağırlama faaliyetleri kapsamında yapılacak konaklama, seyahat ve iaşeye ilişkin alımlar,

e) İdarelerin ihtiyacına uygun taşınmaz mal alımı veya kiralanması,

f) Özelliğinden ve belli süre içinde kullanılma zorunluluğundan dolayı stoklanması ekonomik olmayan veya acil durumlarda kullanılacak olan ilaç, aşı, serum, anti-serum, kan ve kan ürünleri ile ortez, protez gibi uygulama esnasında hastaya göre belirlenebilen ve hastaya özgü tıbbi sarf malzemeleri, test ve tetkik sarf malzemeleri alımları,

g) Milletlerarası tahkim yoluyla çözülmesi öngörülen uyuşmazlıklarla ilgili davalarda, Kanun kapsamındaki idareleri temsil ve savunmak üzere Türk veya yabancı uyruklu avukatlardan ya da avukatlık ortaklıklarından yapılacak hizmet alımları,

h) 4353 sayılı Kanun’un 22 ve 36. maddeleri uyarınca Türk veya yabancı uyruklu avukatlardan hizmet alımları ile fikri ve sınaî mülkiyet haklarının ulusal ve uluslararası kuruluşlar nezdinde tescilini sağlamak için gerçekleştirilen hizmet alımları,

ı) Türkiye İş Kurumu’nun, 4904 sayılı Kanun’un 3. maddesinin (b) ve (c) bentlerinde sayılan görevlerine ilişkin hizmet alımları ile 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu’nun 48. maddesinin yedinci fıkrasında sayılan görevlerine ilişkin hizmet alımları,

i) Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi, Anayasa değişikliklerine ilişkin kanunların halkoyuna sunulması, milletvekili genel ve ara seçimleri, mahallî idareler ile mahalle muhtarlıkları ve ihtiyar heyetleri genel ve ara seçimi dönemlerinde Yüksek Seçim Kurulunun ihtiyacı için yapılacak filigranlı oy pusulası kâğıdı ile filigranlı oy zarfı kâğıdı alımı, oy pusulası basımı, oy zarfı yapımı hizmetleri ile bu seçimlere yönelik her türlü seçim malzemelerinin alımı ile yurt dışı seçim harcamaları, il seçim kurulu başkanlıkları tarafından alınacak oy pusulası basım hizmeti alımı.

Bu maddeye göre yapılacak alımlarda, ihale komisyonu kurma ve 4734 sayılı Kanun’un 10. maddesinde sayılan yeterlik kriterlerini arama zorunluluğu bulunmaktadır. Bu çerçevede ihale yetkilisince görevlendirilecek kişi veya kişiler tarafından piyasada fiyat araştırması yapılarak ihtiyaçlar temin edilir.

Doğrudan temin yöntemi ile yaptırılabilecek işler tahdidi olarak sayılmış olup, sayılan bu durumların kıyas yoluyla genişletilmesi mümkün değildir.[1]

Doğrudan teminde 4734 sayılı Kanun’un ihale usulleri için öngördüğü kuralların uygulanma zorunluluğu bulunmamakla birlikte, doğrudan teminin doğasıyla çelişmeyen genel kuralların (temel ilkeler, idarelerce uyulması gereken diğer kurallar gibi) uygulanması gerekmektedir.[2]

3. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİNDE TEKLİF ALINACAK FİRMA SAYISI

Piyasa fiyat araştırmasında kaç kişiden teklif alınacağına ve bunların nasıl belgelendirileceğine ilişkin mevzuatta açık bir hüküm bulunmamaktadır. Merkezi Yönetim Harcama Belgeleri Yönetmeliği eki piyasa fiyat araştırma tutanağının (Örnek No: 2) dipnotunda bu husus, “Piyasa fiyat araştırması yapılacak kişi/firma, yer sayısına ihale yetkilisi karar verebilecektir.” şeklinde ifade edilmiştir. Bu kapsamda piyasa fiyatını yansıtan rayiçlerin bulunmasının yanı sıra bunların belgelendirilmesi de önem arz etmektedir.

Bu noktada kaç kaynaktan fiyat sorulması gerektiğine dair her durum için geçerli tek bir kriter söylemek mümkün olmamakla birlikte, alınacak mal ve hizmet alımı ile yapım işinin özelliğine göre makul sayıda kaynaktan araştırma yapılması gerekmektedir. Bu noktada, alımı yapılacak ihtiyacın arz piyasasının genişliği dikkate alınarak piyasa fiyat araştırması yapacak kişilerce bu hususta karar verilmelidir.

Bu konuda uygulamaya baktığımızda, alım konusu işe bağlı olarak mümkün olması durumunda en az 3 kişiden fiyat sorulması gerektiği noktasında bir teamülün olduğu görülmektedir. Söz konusu uygulamayı destekler nitelikte Oda Muamelat Yönetmeliği’nin “Rayiç fiyat tespit usulü” başlıklı 36. maddesinde, “Rayiç fiyatlar, rayiç fiyat tespiti istenilen mal veya hizmetle iştigal eden en az üç işletmeden mümkünse belgelendirilmek suretiyle alınacak fiyatların ortalaması veya birbirine en yakın değeri dikkate alınarak tespit edilir. Bu sayıda işletmenin bulunmaması halinde, kaç işletmeden fiyat alındığı ayrıca belirtilir. Borsaya tabi maddelerin rayiç fiyatı, istenilen tarihte borsada tescil edilen fiyatlar dikkate alınarak belirlenir.” hükmü yer almaktadır.

4. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİNDE ALIM KOMİSYONU KURULMASI

Doğrudan temin bir ihale usulü olmadığından, doğrudan teminle yapılan alımlarda ihale komisyonu kurulması zorunlu değildir.

Kamu İhale Genel Tebliği’nin 22.1.1.1. maddesinde bu hususa ilişkin olarak, “Yukarıda belirtilen hükümler uyarınca 4734 sayılı Kanun’un 22. maddesinde belirtilen hallerde ihtiyaçların; Kanunun 18 inci maddesinde sayılan ihale usulleri için tespit edilen kurallara uyulmaksızın; ilan yapılmadan, teminat alınmadan, ihale komisyonu kurma ve anılan Kanunun 10 uncu maddesinde sayılan yeterlik kriterlerini arama zorunluluğu bulunmaksızın, ihale yetkilisince görevlendirilecek kişi veya kişiler tarafından piyasada fiyat araştırması yapılarak temin edilmesi mümkün bulunmaktadır.” açıklaması yer almaktadır.

Ancak anılan Tebliğ’in 22.1.1.2. maddesinde ise, “Söz konusu hükümler uyarınca anılan maddede belirtilen nitelikteki ihtiyaçların karşılanmasında kolaylık sağlanması amaçlanmış olmakla birlikte, ihtiyacın niteliğine göre, ilan yapılması, teminat alınması, ihale komisyonu kurulması, isteklilerde belirli yeterlik kriterlerinin aranması ile şartname ve sözleşme düzenlenmesi gibi hususlar idarelerin takdirindedir.” açıklaması yer almakta olup, ihale yetkilisi isterse bir alım komisyonu kurabilir.

Komisyon kurulması durumunda 4734 sayılı Kanun’un 6. maddesinde yer alan komisyonların kuruluşuna ve işleyişine ilişkin kuralların uygulanması zorunluluğu bulunmamaktadır.

5. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİNDE YASAKLI KİŞİLERDEN ALIM YAPILMAMASI

Doğrudan temin ile yapılan alımlarda alım yapılacak kişinin ihalelere katılmaktan yasaklı olup olmadığının teyit edilmesi gerekli değildir. Ancak Kamu İhale Genel Tebliği’nin “Yasaklılık teyidi” başlıklı 31. maddesinde, “31.4. 4734 sayılı Kanunun 22 nci maddesi uyarınca doğrudan temin yoluyla alım yapılması halinde alım yapılacak kişi ya da firmanın ihalelere katılmaktan yasaklı olup olmadığı teyit ettirilmeyecektir. Ancak, anılan Kanunun 22 nci maddesinin (d) bendinde belirtilen parasal limit dahilinde yapılan alımlarda, alım yapılacak gerçek veya tüzel kişinin Kurumun internet sayfasındaki yasaklılar listesinde bulunup bulunmadığının kontrol edilmesi ve yasaklı olduğunun belirlenmesi durumunda, söz konusu kişiden alım yapılmaması gerekmektedir.” açıklaması yer almaktadır.

Söz konusu açıklama uyarınca doğrudan teminin sadece (d) bendine göre belirlenen limit dâhilinde yapılan alımlarda, alım yapılacak kişinin ihalelere katılmaktan yasaklı olup olmadığının teyit edilmesi zorunludur. Bahsi geçen kişinin yasaklı olduğunun anlaşılması hâlinde bu kişiden alım yapılmamalıdır.

Kamu İhale Genel Tebliği’nin “Yasaklılık teyidi” başlıklı 31. maddesinde, 4734 sayılı Kanun’un 22. maddesinin (d) bendinde belirtilen parasal limit dâhilinde yapılan alımlara teyit zorunluluğu getirilmiş olduğundan temsil ağırlama faaliyetleri kapsamında yapılacak konaklama, seyahat ve iaşeye ilişkin alımlarda teyide gerek bulunmamaktadır.

6. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİNDE SÖZLEŞME YAPILMASI

Doğrudan temin ile yapılan alımlarda yazılı sözleşme yapılması zorunlu değildir.

Ancak aşağıda belirtilen iki durumda sözleşme imzalanması zorunludur:

1) Doğrudan teminin (c) bendine göre yapılan alımlarda sözleşme imzalanması zorunludur.

2) Alımı yapılacak malın teslimi veya hizmetin veyahut yapım işinin belli bir süreyi gerektirmesi durumunda, alımın yazılı bir sözleşmeye bağlanması zorunludur.

Bu iki durum dışındaki doğrudan temin ile yapılacak alımlarda yazılı sözleşme yapılıp yapılmaması idarelerin takdirindedir.

Doğrudan teminle yapılan alımlarda yazılı sözleşme düzenlendiği durumlarda Kamu İhale Kurumu tarafından hazırlanan tip sözleşmelerin kullanılması zorunlu değildir. Doğrudan temin yöntemi ile alımlarda düzenlenecek sözleşmeler emredici hukuk kurallarına, genel ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı ve konusunun objektif olarak imkânsız olmaması şartı ile idare tarafından istenildiği şekilde yapılabilir.

7. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİNDE FİYAT FARKI HESAPLANMASI

İhalelerde uygulanacak fiyat farkına ilişkin Esaslar Bakanlar Kurulunca belirlenerek 31.12.2002 tarih ve 24980 sayılı Resmî Gazetede yayımlanmıştır. Fiyat Farkı Esaslarında değişikliğe gidilerek  31.08.2013 tarih ve 28751 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan Yeni Fiyat Farkı Esasları ile birçok yenilik getirilmiş olup, getirilen yeniliklerden biri de doğrudan temin usulüyle yapılan alımların Esaslar kapsamına alınmasıdır. Bu hususu temin için Esaslar’ın “Kapsam” başlıklı 2. maddelerine, “…4734 sayılı Kanunun 22 nci maddesi çerçevesinde doğrudan temin usulüyle yapılan ve birinci fıkrada fiyat farkı hesaplanabileceği öngörülen hizmet alım sözleşmelerinde bu Esaslara uygun şekilde hazırlanmış açık bir düzenleme bulunması halinde bu Esaslar uygulanabilir.” hükmü eklenmiştir.

Bu çerçevede doğrudan temin usulüyle yapılan alımlarda fiyat farkı ödenmek isteniyorsa doküman ve sözleşmelerde bu konuya ilişkin açık düzenleme yapılması gerekmektedir.

8. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİYLE YAPILAN ALIMLARDA İHALE KARAR VE SÖZLEŞME DAMGA VERGİSİ

488 sayılı Damga Vergisi Kanununa ekli 1 Sayılı Tablonun I-A Akitlerle İlgili Kağıtlar Bölümünün I-a bendi belli parayı ihtiva eden sözleşmelerden ihale bedeli üzerinden binde 8,25 oranında sözleşme damga vergisi kesilmesini öngörmektedir.

Bu kapsamda doğrudan temin yöntemiyle gerçekleştirilen alımlarda sözleşme düzenlendiği durumlarda sözleşme bedeli üzerinden binde 9,48 oranında sözleşme damga vergisi tahsil edilmesi gerekir. Sözleşme düzenlenmemesi durumunda ise sözleşme damga vergisi tahsil edilmesine gerek yoktur.

Sözleşme düzenlenmediği durumlarda iş için kesilen faturaların sözleşme yerine geçmeyeceği kanaatindeyiz.

Örnek Karar: Fatura ve fatura yerine geçen belgelerin kıyas yoluyla sözleşme olarak kabul edilmeyeceği hakkında.

Sayıştay 1.Dairenin 21.03.2006 tarihli ve 8871 sayılı kararı.

…4914 sayılı Kanunun 12’nci maddesiyle doğrudan temin usulü ihale usulleri arasından çıkarılmış olup, bu tür alımlarda sözleşme düzenleme zorunluluğu bulunmamaktadır. Kıyas yoluyla vergi ihdas edilemeyeceği, vergi hukukunun temel ilkelerinden olması nedeniyle de, doğrudan temin yoluyla mal ve hizmet alımlarında sözleşme düzenlenmemesi durumunda, fatura ve fatura yerine geçen belgelerin kıyas yoluyla sözleşme olarak kabul edilmesi mümkün değildir.

Dolayısıyla söz konusu alım nedeniyle sözleşme damga vergisi kesilmemesinde mevzuata aykırı bir husus bulunmadığına,

Diğer taraftan 488 sayılı Damga Vergisi Kanununun 2 nci maddesinde, vergiye tabi kağıtlar mahiyetinde bulunan veya onların yerini alan mektup ve şerhlerle, bu kağıtların hükümlerinin yenilenmesine, uzatılmasına, değiştirilmesine, devrine veya bozulmasına ilişkin mektup ve şerhlerin damga vergisine tabi olacağı hususu düzenleme altına alınmış, aynı Kanuna ekli (1) sayılı tablonun "II. Kararlar ve mazbatalar" başlıklı bölümünün 2 nci fıkrasında ise, “artırma ve eksiltme kanunlarına tabi olan veya olmayan daire ve kurumların yetkili organlarınca verilen her türlü ihale kararlarının binde 5,69 nispetinde damga vergisine tabi tutulacağı” hüküm altına alınmış bulunmaktadır.

16.04.2005 tarihli ve 25788 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 44 Seri Nolu Damga Vergisi Kanunu Genel Tebliği şöyledir:

16.04.2005 tarihli ve 25788 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 44 Seri Nolu Damga Vergisi Kanunu Genel Tebliği şöyledir: Bu çerçevede, idarelerin 4734 sayılı Kanunun 22 nci maddesi kapsamında yapacakları alımlar nedeniyle belli parayı ihtiva eden bir sözleşmenin düzenlenmesi halinde bu sözleşmenin, idarelerce kurulacak ihale komisyonlarınca bir ihale kararının alınması halinde bu kararın, damga vergisine tabi tutulması gerekmektedir. Ancak, söz konusu alımlar nedeniyle belli parayı ihtiva eden bir sözleşmenin düzenlenmemesi ve ihale komisyonları kurularak bir ihale kararının alınmaması halinde ise damga vergisinin aranılmayacağı tabiidir.

Doğrudan teminle yapılan alımlarda ihale karar vergisi kesilmesine gerek olmadığı kanaatindeyiz. Zira ihale karar vergisi kesilebilmesi için ihale komisyonu kurularak bir ihale kararının alınması gerekmektedir. Doğrudan teminle yapılan alımlarda ise böyle bir husus söz konusu değildir.

Ancak doğrudan teminle yapılan alımlarda ihale komisyonu kurulması zorunlu olmamakla birlikte Kamu İhale Genel Tebliğinin 22.1.1.2 nci maddesinde ise; “Söz konusu hükümler uyarınca anılan maddede belirtilen nitelikteki ihtiyaçların karşılanmasında kolaylık sağlanması amaçlanmış olmakla birlikte, ihtiyacın niteliğine göre, ilan yapılması, teminat alınması, ihale komisyonu kurulması, isteklilerde belirli yeterlik kriterlerinin aranması ile şartname ve sözleşme düzenlenmesi gibi hususlar idarelerin takdirindedir.” açıklaması gereği, ihale yetkilisi isterse bir alım komisyonu kurabilir. Doğrudan teminle yapılan alımların komisyon marifetiyle yapıldığı durumlarda sözleşme bedelinin binde 5,69 oranında karar vergisi  tahsil edilmesi  gerekir.

Diğer taraftan, piyasa fiyat araştırma tutanağının ihale yetkilisi tarafından imzalanması da ihale karar damga vergisi kesilmesini gerektirmediği kanaatindeyiz.

9. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİNDE İŞ ARTIŞI

4735 sayılı Kanun’un 24. maddesinde, “Mal ve hizmet alımlarıyla yapım sözleşmelerinde, öngörülemeyen durumlar nedeniyle bir iş artışının zorunlu olması halinde, artışa konu olan iş;

a) Sözleşmeye esas proje içinde kalması,

b) İdareyi külfete sokmaksızın asıl işten ayrılmasının teknik veya ekonomik olarak mümkün olmaması,

Şartlarıyla, anahtar teslimi götürü bedel ihale edilen yapım işlerinde sözleşme bedelinin %10’una, birim fiyat teklif almak suretiyle ihale edilen mal ve hizmet alımlarıyla yapım işleri sözleşmelerinde ise %20’sine kadar oran dahilinde, süre hariç sözleşme ve ihale dokümanındaki hükümler çerçevesinde aynı yükleniciye yaptırılabilir.

Birim fiyat sözleşme ile yürütülen yapım işlerinde, Bakanlar Kurulu bu oranı sözleşme bazında %40’a kadar artırmaya yetkilidir.” hükmü yer almaktadır.

Söz konusu hüküm gereğince iş artışı yapılabilmesi için 4735 sayılı Kanuna göre kurulmuş bir sözleşmenin olması gerekir. Doğrudan temin yöntemi bir ihale usulü olmadığı için söz konusu maddeye dayanılarak doğrudan iş artışı yapılması mümkün değildir.

Ancak burada şu hususu da belirtmek isteriz ki, doğrudan teminle yapılan alımlarda iş artışı yapılmasını engelleyen bir hüküm de mevcut değildir. Bu itibarla, doğrudan teminle yapılan alımlarda sözleşme düzenlendiği durumlarda, sözleşmeye iş artışı yapılabileceğine dair hüküm konulması düşünülebilir.

4734 sayılı Kanun’un 22/d bendinde belirlenen parasal limit dâhilinde yapılan alımlarda iş artışı suretiyle limitin aşılması mümkün değildir.

10. DOĞRUDAN TEMİN YÖNTEMİYLE YAPILAN ALIMLAR İÇİN İŞ DENEYİM BELGESİ DÜZENLENMESİ

İş deneyim belgesi düzenlenme şartlarından birisi iş deneyimine konu işin yazılı bir sözleşmeye bağlanmasıdır. Yazılı sözleşme imzalanan doğrudan temin yöntemine göre yapılan alımlarda diğer şartların gerçekleşmesi koşuluyla, iş deneyim belgesi düzenlenebilir. Bu çerçevede Kamu ihale Genel Tebliği’nin 22.1.1.6. maddesinde, “Doğrudan temin yoluyla bedel içeren bir sözleşme kapsamında gerçekleştirilen alımlarda, İhale Uygulama Yönetmeliklerinin ilgili maddeleri çerçevesinde iş deneyim belgesi düzenlenmesi mümkündür.” açıklaması yer almaktadır.

Diğer taraftan iş için düzenlenen faturalar sözleşme yerine geçmemektedir.

[1] KÜÇÜKÇAKIRLAR, Işıl, 4734 Sayılı Kanunun 22 nci Maddesinin (a) ve (b) Bentleri Kapsamında Tek Kaynaktan Yapılan Alımlar, Yayımlanmamış Kamu İhale Kurumu Uzmanlık Tezi, Ankara, 2010, s. 17.

[2] ŞENER, Ramazan, “Kamu İdarelerinde Doğrudan Temin Yöntemi”, http://www.muhasebeciyizbiz.com/kamu-idarelerinde-dogrudan-temin-yontemi.html,